Bức tranh đa sắc của truyền thông Việt năm 2011
Chúng ta vừa trải qua một năm 2011 sôi động với những dịch chuyển sâu sắc của xã hội trên tất cả các lĩnh vực: kinh tế (lạm phát gia tăng, chính phủ đẩy mạnh tái cấu trúc); chính trị (Việt Nam hội nhập sâu rộng hơn vào thế giới, và trải qua những ngày tháng tương đối “kịch tính” trong quan hệ ngoại giao với khu vực); đời sống (vẫn còn quá nhiều sự kiện và biến cố cho thấy một đất nước chưa thật sự là môi trường bình yên lý tưởng cho người dân sinh sống)…
Tia Sáng cùng bạn đọc nhìn lại một số sự kiện nổi bật trong năm 2011 qua lăng kính phản ánh của giới truyền thông.
Lê Văn Luyện và sự mắc lỡm của báo chí
Một trong những lý do khiến cho làng báo trở nên bận rộn bất thường trong năm 2011 là vụ án tiệm vàng Ngọc Bích (Bắc Giang) ngày 24/8. Lê Văn Luyện, người mà cho đến nay vẫn chưa bị kết tội, trở thành tấm bia hứng chịu mọi sự phẫn nộ của xã hội, trong đó dường như lực lượng phóng viên là những người tích cực nhất.
Độc giả được cập nhật từng phút, từng giờ các thông tin của vụ án, từ việc lực lượng chức năng đã phá án ra sao, mô tả hiện trường như thế nào, Lê Văn Luyện gây án một mình hay có đồng bọn, anh ta đã nhận tội ra sao, ăn gì trước khi gây án, béo lên hay gầy đi sau mấy tháng ở trại,… Cũng có những hình ảnh về cánh tay bị chém đứt lìa của cháu bé nạn nhân được một số tờ báo đăng tải.
Sau tất cả những sự phẫn nộ bùng nổ trên mặt báo, dường như không có nhiều phóng viên nhận ra rằng, họ đã đứng sai vị trí của mình khi thay mặt cho tòa án để kết tội Lê Văn Luyện. Nguyên tắc suy đoán vô tội, theo đó, không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội đã có hiệu lực của tòa án, đã không được hầu hết phóng viên và phần lớn độc giả quan tâm. Bài viết với tiêu đề “Nếu phạm tội, Lê Văn Luyện có bị tử hình?” đăng trên báo Người Lao Động ngày 31/8 trở thành một ngoại lệ hiếm hoi trong cả dàn đồng ca “đòi nợ máu” của cả báo chí lẫn dư luận.
Bộ trưởng Đinh La Thăng: làn gió mới trên chính trường
Ông Đinh La Thăng là một gương mặt mới trên chính trường, xét cả về thời gian công tác trên cương vị Bộ trưởng Giao thông – Vận tải lẫn phong cách lãnh đạo và phát ngôn của ông. Sự quyết liệt trong cả lời nói lẫn hành động của ông nhận được sự tán dương của báo chí, vốn đã quá mệt mỏi với những bộ trưởng chỉ nói mà không làm. Ông thổi vào chính trường một luồng gió mới mẻ, dường như đánh thức rất nhiều quan chức đang ngủ say và khơi dậy tinh thần cống hiến chính trị - cái mà từ lâu chỉ thường được tìm thấy trên các văn bản báo cáo thành tích. Quá phấn khích với điều bình thường đến lạ lẫm này, báo chí đã lập tức biến ông Đinh La Thăng thành một “hiện tượng”.
Thế rồi không lâu sau đó, cũng chính báo chí đã tô đậm hình ảnh một Bộ trưởng của những quyết định vi hiến và phong cách điều hành có phần gia trưởng, bất chấp họ tán dương hay phê phán những quyết định cấm cán bộ chơi golf và yêu cầu thuộc cấp đi làm bằng xe buýt do chính ông ban hành. Và bản thân ông Thăng, sau một thời gian làm tốn nhiều giấy mực của báo chí, dường như cũng đã tự hạ nhiệt cơn sốt mang tên mình bằng những hình ảnh vui nhộn của ông trên sân bóng. Dư luận hy vọng tiền đạo Đinh La Thăng sẽ giữ được thói quen ghi bàn trong những trận đấu then chốt với nạn tắc đường, tai nạn giao thông và đầu tư xây dựng cơ bản.
Thủng lưới… VFF
Nếu như đội tuyển U23 Việt Nam bế tắc trong việc tìm đường đến khung thành đối phương ở SEA Games 26 thì các ông chủ ở các CLB lại ghi được những bàn thắng ngoạn mục vào lưới… VFF (Liên đoàn Bóng đá Việt Nam). Phát biểu gay gắt của bầu Kiên (Hà Nội ACB) tại Hội nghị tổng kết V-League mùa giải 2011 đã vỗ mặt VFF với đủ các nghi vấn từ đạo đức trọng tài cho đến năng lực điều hành của bộ máy Liên đoàn.
Hiệu ứng từ bài phát biểu để đời này của bầu Kiên sẽ không thể xảy ra, nếu trước đó ông không khôn khéo kéo báo chí vào trụ sở VFF, vốn có truyền thống “đổ bê tông” ngăn chặn mọi pha “lên bóng” của cánh phóng viên. Ở một tổ chức xã hội hóa cao như VFF, nơi quyền lực thực sự không hoàn toàn nằm trong tay lãnh đạo liên đoàn và bộ mặt của nó được phơi bày trên sân bóng với camera chụp chiếu đủ bốn góc, người ta không thể không đếm xỉa đến phản ứng của báo chí và dư luận.
Sự vào cuộc tích cực của các phóng viên đã kích hoạt một làn sóng phản đối VFF và cuối cùng đưa đến một cuộc cách mạng với sự ra đời của một mô hình quản lý hoàn toàn mới: Công ty Cổ phần Bóng đá Việt Nam – VPF. Thế mới biết, khi sức mạnh giám sát của báo chí được coi trọng thì mành lưới nào cũng có khả năng bị xuyên thủng.
Bảo vệ chủ quyền: báo chí cũng là chiến sĩ
Năm 2011 chứng kiến sự vào cuộc mạnh mẽ của báo chí trên mặt trận bảo vệ chủ quyền quốc gia. Vụ cắt cáp tàu thăm dò địa chấn Bình Minh 02 của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam trên vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa Việt Nam gây ra bởi tàu hải giám Trung Quốc ngày 26/5 và vụ việc tương tự xảy ra ngày 9/6 với tàu Viking II đã thổi bùng lên làn sóng giận dữ của dư luận Việt Nam trên báo chí và các mạng xã hội.
Khởi đầu từ báo PetroTimes của Tập đoàn Dầu khí, thông tin về các hành vi xâm phạm chủ quyền Việt Nam đã ngay lập tức lan truyền đến gần như tất cả các mặt báo. Sự cứng rắn và quyết liệt của báo chí đã khẳng định những quan điểm bảo vệ chủ quyền và xử lý tranh chấp trên biển của Việt Nam, đồng thời cổ vũ một cách mạnh mẽ lòng yêu nước và tự cường dân tộc. Làn sóng yêu nước của nhân dân đã hậu thuẫn một cách hữu hiệu cho thế và lực của ngoại giao Việt Nam trên trường quốc tế. Bảo vệ Tổ quốc dựa vào sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc có lẽ là bài học mà Việt Nam, qua hàng nghìn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước, hiểu rõ hơn ai hết.
Báo chí, với tư cách là lực lượng tiên phong trên mặt trận thông tin, luôn có đủ các công cụ và quyền hạn cần thiết để giương cao ngọn cờ dân tộc, như họ đã từng trong suốt hai cuộc kháng chiến vừa qua.
Luật biểu tình và “hiệu ứng Hoàng Hữu Phước”
Sau những tổng kết thực tiễn quan trọng, Chính phủ và Quốc hội đã đồng thời thúc đẩy sự ra đời của Luật biểu tình trong kỳ họp Quốc hội tháng 11/2011. Mọi chuyện sẽ có thể êm đềm trôi qua và dự án Luật biểu tình sẽ được đưa vào chương trình nghị sự của Quốc hội trong nhiệm kỳ 2011-2016 một cách suôn sẻ, nếu như không có một bất ngờ đến từ tân đại biểu Quốc hội Hoàng Hữu Phước (TP.HCM).
Viện dẫn lý do dân trí chưa đủ cao và những dữ liệu không chính xác về mặt khoa học, ông Phước đã bác bỏ nỗ lực luật hóa quyền biểu tình vốn đã được Hiến pháp 1992 thừa nhận. Ngay lập tức, trên cả báo chí chính thống lẫn các mạng xã hội, “hiệu ứng Hoàng Hữu Phước” đã tạo ra một cuộc tranh luận chính trị nảy lửa và rộng lớn với rất nhiều trải nghiệm thú vị. Tiếc rằng ông Phước không làm được như bầu Kiên, vì sau bài phát biểu lạ của mình, một mình ông phải đơn độc chống chọi với chiếc cối xay nghiệt ngã của dư luận.
Đó là một kết quả bất ngờ và nhờ đó, những giá trị lý luận và thực tiễn của quyền biểu tình đã vô tình giành được sự quan tâm rất lớn của nhân dân, thay vì chìm nghỉm vào trong hàng loạt dự án luật khác. Đây có thể trở thành một tình huống truyền thông kinh điển mà các chính khách không được đào tạo bài bản về chính trị ở nước ta cần phải thuộc nằm lòng mỗi khi họ muốn thuyết phục công chúng.
Maraton truyền thông: Rùa thắng tê giác
Năm 2011 chứng kiến sự thiên lệch rất rõ rệt của báo chí dành cho hai sự kiện có tính chất và mức độ nghiêm trọng khá tương đồng, đó là chiến dịch giải cứu “cụ Rùa” và sự tuyệt chủng của loài tê giác Java ở Việt Nam.
Ấn tượng để lại cho dư luận trong chiến dịch giải cứu “cụ Rùa”, tiếc thay, không đến từ sự nhanh nhẹn hay tinh thần trách nhiệm của các quan chức mà là hàng loạt bản tin dồn dập về sự dề dà, trì trệ của những cuộc họp hay hội thảo đánh giá tình hình, tìm kiếm giải pháp; là sự rình rang trong việc triển khai giải pháp khi huy động hàng chục dân quân, cứu hộ viên tiến hành thử nghiệm đủ các giải pháp, đến khi làm thật thì người ta dùng một chiếc lưới “hàng chợ” kém chất lượng và để “cụ” trốn mất. Có lẽ do cảm thấy bế tắc trước một việc tưởng chừng rất đơn giản này, có vị doanh nhân nọ còn cao hứng đề xuất dùng trực thăng để trục vớt “cụ”. Báo chí theo sát từng bước trong suốt hành trình giải cứu kéo dài hàng tháng trời và đây có thể là tư liệu quý cho các tác giả kịch bản hài kịch ở Việt Nam, vốn là những người luôn than bí đề tài.
Rình rang và dồn dập đưa tin về “cụ” Rùa bao nhiêu, báo chí lại lạnh nhạt bấy nhiêu với cái chết của cá thể tê giác Java cuối cùng ở Việt Nam. Một viên đạn được tìm thấy ở chân cá thể này và chiếc sừng của nó đã bị cắt mất. Những thông tin đau xót từ các Quỹ bảo vệ động vật thế giới lại không hấp dẫn các phóng viên bằng những vết lở loét ở thân “cụ Rùa”. Thực sự việc gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về thảm họa mất đa dạng sinh học không quan trọng bằng việc cứu một cá thể rùa, hay ngòi bút của các phóng viên đã vô cảm trước những vấn đề nghiêm trọng có tính chất toàn cầu?
Kỹ sư Lê Văn Tạch và sự cứu rỗi niềm tin
Trong một bức tranh tổng quan nhiều màu xám, báo chí năm 2011 vẫn sáng lên những câu chuyện đẹp về sự dũng cảm và tinh thần trách nhiệm trước cộng đồng, mà vụ việc của kỹ sư Lê Văn Tạch là một trong những đề tài được quan tâm nhất. Ai đó có thể nói rằng anh rỗi hơi khi đi lo thay việc của người khác, một vài đồng nghiệp ở Toyota Việt Nam với anh có thể gièm pha anh chỉ vì việc tố cáo lỗi kỹ thuật xe hơi của anh đã đụng chạm đến “nồi cơm” của họ, nhưng không ai có thể phủ nhận anh đã bất chấp lợi ích của bản thân để lo lắng cho số phận của những người ngồi trên ít nhất 9000 chiếc ô-tô gặp lỗi.
Trong khi uy tín của Toyota Việt Nam giảm sút nghiêm trọng do những biểu hiện trù dập kỹ sư Tạch, thì báo chí và cộng đồng mạng đã không để anh bị lẻ loi trong cuộc đấu tranh này. Vẫn giữ sự khách quan và chừng mực cần thiết, báo chí đã thành công trong việc phơi bày trước dư luận những sự thật tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng mà Toyota Việt Nam đã cố tình che giấu, đồng thời bảo vệ và tôn vinh một cách xứng đáng sự can đảm của kỹ sư Tạch. Khi cả xã hội đang lâm vào một cuộc khủng hoảng niềm tin với những bản tin cướp, hiếp, giết, hôi của, nhũng nhiễu hàng ngày, báo chí đã kịp thời nắm lấy cơ hội quý giá này để động viên xã hội vững tin vào những giá trị Chân - Thiện - Mỹ.
Vì sự minh bạch, bám sát con tàu Vinashin
Tháng 12/2010, vụ Vinashin tưởng chừng đã đạt tới đỉnh điểm phức tạp khi tập đoàn đến hạn phải trả 60 triệu USD trái phiếu nhưng không có khả năng thanh toán. Tuy nhiên, nhờ được Chính phủ dùng uy tín bảo lãnh, Vinashin không bị buộc phải tuyên bố phá sản. Câu chuyện sau đó tiếp tục phức tạp cùng với việc Thủ tướng Chính phủ phê duyệt phương án tái cơ cấu Vinashin, đồng thời Bộ Chính trị quyết định không xử lý kỷ luật đối với các tập thể và cá nhân có liên quan.
Chủ trương tái cơ cấu Vinashin cũng như tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước và tái cấu trúc toàn bộ nền kinh tế nói chung đã trở thành một trong những chủ đề nóng của báo chí trong năm 2011. Và nếu nhớ lại thì chúng ta có thể thấy rằng báo chí đã bám theo hải trình Vinashin từ những năm tháng “xa xưa” của nó, khi con tàu đầu tiên được hạ thủy (tháng 4/2006).
Mặc dù không phải luôn luôn thực hiện được đầy đủ chức năng giám sát xã hội, nhưng báo chí đã là lực lượng rất tích cực theo sát phản ánh mọi quyết tâm tái cấu trúc, vì một nền quản trị trong sạch và lành mạnh hơn. Ít nhất, báo chí Việt Nam cũng đã làm được việc thu hút sự chú ý của dư luận đến sự cần thiết phải “xem xét lại” hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước – vốn dĩ nhận nhiều ưu đãi của chính phủ và chiếm một tỷ lệ lớn trong số những doanh nghiệp lớn nhất nước.
Lực lượng công an và một năm mệt nhoài với báo chí
Có lẽ không có lực lượng chức năng nào tiếp xúc với dân nhiều và thường xuyên như Công an. Mọi chuyện sẽ không có gì phải ồn ào nếu như trật tự trị an được đảm bảo và không ai phải ra đường trong nơm nớp lo âu. Đã đành rằng sau một ngày lo âu, hầu hết mọi người đều có thể an toàn chìm vào giấc ngủ, nhưng những bê bối của ngành Công an không vì thế mà ít bị chỉ trích hơn trên báo chí năm 2011.
Trong một năm qua, báo chí ghi nhận ít nhất 5 trường hợp công dân bị chết trong đồn Công an với những dấu hiệu bị hành hung bởi Công an. Trong khi đó nạn mãi lộ vẫn là hiện tượng được phản ánh nhiều nhất và một trong những người tích cực nhất trong công cuộc chống tiêu cực này là nhà báo Hoàng Khương đã bị Tuổi Trẻ đình chỉ công tác từ ngày 3/12. Bên cạnh đó, phong trào các “hiệp sĩ đường phố” tham gia bảo vệ an ninh, trật tự ở một số địa bàn và việc ngành Công an có chủ trương nhân rộng các mô hình này khiến dư luận không khỏi đặt ra những dấu hỏi lớn về năng lực và trách nhiệm của ngành, khi “san sẻ” phần nguy hiểm về cho những người đóng thuế để thuê họ.
Sẽ là không công bằng nếu chỉ phiến diện phê phán những giải pháp cải thiện giao thông của ngành Công an mà điển hình trong năm qua là giải pháp quăng lưới bắt xe vi phạm của Công an Thanh Hóa. Mặc dù tính nguy hiểm và phản cảm của giải pháp này là có thật, Công an Thanh Hóa vẫn xứng đáng được ghi nhận về những nỗ lực của họ trong việc ngăn chặn nạn đua xe trái phép. Sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau trên tinh thần thượng tôn pháp luật không những giải quyết được một cách hài hòa mối quan hệ giữa Công an và nhân dân, mà còn là điều kiện quan trọng để duy trì an ninh xã hội.
Sập mỏ đá, sập cả lòng tin
Sáng sớm ngày 1/4, một tiếng ầm vang dội làm rung chuyển mỏ đá Lèn Cờ (Nghệ An). Cả dãy đá dài hàng trăm mét đổ sập xuống, đè lên 24 công nhân đang làm việc. 18 người chết thảm, 6 người bị thương nặng, tàn phế. Nguyên nhân của vụ tai nạn được xác định là do doanh nghiệp Chín Mến đã tổ chức phá đá theo kiểu “khoét hàm ếch” từ dưới chân núi lên đỉnh để tiết kiệm chi phí, dù như vậy nguy hiểm hơn rất nhiều so với cách làm từ trên xuống. Bản thân người lao động cũng không đảm bảo an toàn cho chính mình, không đội mũ bảo hiểm (mà chẳng ai nhắc nhở). Là dân nghèo, họ chỉ cốt có cái ăn hàng ngày, còn nghĩ được gì xa hơn.
Nhưng cái đáng nói là đọc về vụ tai nạn bi thảm trên mà đối chiếu với những thông tin trong một bài báo ngắn, đăng trước đó chỉ bốn tháng, mới thấy nhiều điều đáng suy nghĩ: “Kể từ ngày thành lập (2007) đến nay, công ty (Chín Mến) luôn chú trọng việc đảm bảo an toàn trong lao động cho người và phương tiện. (…) Nhờ chú trọng khâu an toàn trong lao động nên qua ba năm khai thác, công ty chưa để xảy ra một vụ tai nạn nào đáng tiếc…” (!).
Không rõ phóng viên Nguyễn Quế Văn của báo Công an Nghệ An đã phản ánh sai sự thật về Chín Mến hay sau khi bài báo được đăng thì Chín Mến mới có bỏ rơi sự an toàn của người lao động? Dù sự thật là như thế nào đi chăng nữa, bài viết ca tụng này cũng đã góp phần bào mòn niềm tin (vốn đã và đang mòn dần) của độc giả dành cho báo chí. Khi niềm tin của độc giả không còn, nhà báo sẽ viết cho ai?
Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng, có sửa đổi, bổ sung.
Tia Sáng cùng bạn đọc nhìn lại một số sự kiện nổi bật trong năm 2011 qua lăng kính phản ánh của giới truyền thông.
Lê Văn Luyện và sự mắc lỡm của báo chí
Một trong những lý do khiến cho làng báo trở nên bận rộn bất thường trong năm 2011 là vụ án tiệm vàng Ngọc Bích (Bắc Giang) ngày 24/8. Lê Văn Luyện, người mà cho đến nay vẫn chưa bị kết tội, trở thành tấm bia hứng chịu mọi sự phẫn nộ của xã hội, trong đó dường như lực lượng phóng viên là những người tích cực nhất.
Độc giả được cập nhật từng phút, từng giờ các thông tin của vụ án, từ việc lực lượng chức năng đã phá án ra sao, mô tả hiện trường như thế nào, Lê Văn Luyện gây án một mình hay có đồng bọn, anh ta đã nhận tội ra sao, ăn gì trước khi gây án, béo lên hay gầy đi sau mấy tháng ở trại,… Cũng có những hình ảnh về cánh tay bị chém đứt lìa của cháu bé nạn nhân được một số tờ báo đăng tải.
Sau tất cả những sự phẫn nộ bùng nổ trên mặt báo, dường như không có nhiều phóng viên nhận ra rằng, họ đã đứng sai vị trí của mình khi thay mặt cho tòa án để kết tội Lê Văn Luyện. Nguyên tắc suy đoán vô tội, theo đó, không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội đã có hiệu lực của tòa án, đã không được hầu hết phóng viên và phần lớn độc giả quan tâm. Bài viết với tiêu đề “Nếu phạm tội, Lê Văn Luyện có bị tử hình?” đăng trên báo Người Lao Động ngày 31/8 trở thành một ngoại lệ hiếm hoi trong cả dàn đồng ca “đòi nợ máu” của cả báo chí lẫn dư luận.
Bộ trưởng Đinh La Thăng: làn gió mới trên chính trường
Ông Đinh La Thăng là một gương mặt mới trên chính trường, xét cả về thời gian công tác trên cương vị Bộ trưởng Giao thông – Vận tải lẫn phong cách lãnh đạo và phát ngôn của ông. Sự quyết liệt trong cả lời nói lẫn hành động của ông nhận được sự tán dương của báo chí, vốn đã quá mệt mỏi với những bộ trưởng chỉ nói mà không làm. Ông thổi vào chính trường một luồng gió mới mẻ, dường như đánh thức rất nhiều quan chức đang ngủ say và khơi dậy tinh thần cống hiến chính trị - cái mà từ lâu chỉ thường được tìm thấy trên các văn bản báo cáo thành tích. Quá phấn khích với điều bình thường đến lạ lẫm này, báo chí đã lập tức biến ông Đinh La Thăng thành một “hiện tượng”.
Thế rồi không lâu sau đó, cũng chính báo chí đã tô đậm hình ảnh một Bộ trưởng của những quyết định vi hiến và phong cách điều hành có phần gia trưởng, bất chấp họ tán dương hay phê phán những quyết định cấm cán bộ chơi golf và yêu cầu thuộc cấp đi làm bằng xe buýt do chính ông ban hành. Và bản thân ông Thăng, sau một thời gian làm tốn nhiều giấy mực của báo chí, dường như cũng đã tự hạ nhiệt cơn sốt mang tên mình bằng những hình ảnh vui nhộn của ông trên sân bóng. Dư luận hy vọng tiền đạo Đinh La Thăng sẽ giữ được thói quen ghi bàn trong những trận đấu then chốt với nạn tắc đường, tai nạn giao thông và đầu tư xây dựng cơ bản.
Thủng lưới… VFF
Nếu như đội tuyển U23 Việt Nam bế tắc trong việc tìm đường đến khung thành đối phương ở SEA Games 26 thì các ông chủ ở các CLB lại ghi được những bàn thắng ngoạn mục vào lưới… VFF (Liên đoàn Bóng đá Việt Nam). Phát biểu gay gắt của bầu Kiên (Hà Nội ACB) tại Hội nghị tổng kết V-League mùa giải 2011 đã vỗ mặt VFF với đủ các nghi vấn từ đạo đức trọng tài cho đến năng lực điều hành của bộ máy Liên đoàn.
Hiệu ứng từ bài phát biểu để đời này của bầu Kiên sẽ không thể xảy ra, nếu trước đó ông không khôn khéo kéo báo chí vào trụ sở VFF, vốn có truyền thống “đổ bê tông” ngăn chặn mọi pha “lên bóng” của cánh phóng viên. Ở một tổ chức xã hội hóa cao như VFF, nơi quyền lực thực sự không hoàn toàn nằm trong tay lãnh đạo liên đoàn và bộ mặt của nó được phơi bày trên sân bóng với camera chụp chiếu đủ bốn góc, người ta không thể không đếm xỉa đến phản ứng của báo chí và dư luận.
Sự vào cuộc tích cực của các phóng viên đã kích hoạt một làn sóng phản đối VFF và cuối cùng đưa đến một cuộc cách mạng với sự ra đời của một mô hình quản lý hoàn toàn mới: Công ty Cổ phần Bóng đá Việt Nam – VPF. Thế mới biết, khi sức mạnh giám sát của báo chí được coi trọng thì mành lưới nào cũng có khả năng bị xuyên thủng.
Bảo vệ chủ quyền: báo chí cũng là chiến sĩ
Năm 2011 chứng kiến sự vào cuộc mạnh mẽ của báo chí trên mặt trận bảo vệ chủ quyền quốc gia. Vụ cắt cáp tàu thăm dò địa chấn Bình Minh 02 của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam trên vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa Việt Nam gây ra bởi tàu hải giám Trung Quốc ngày 26/5 và vụ việc tương tự xảy ra ngày 9/6 với tàu Viking II đã thổi bùng lên làn sóng giận dữ của dư luận Việt Nam trên báo chí và các mạng xã hội.
Khởi đầu từ báo PetroTimes của Tập đoàn Dầu khí, thông tin về các hành vi xâm phạm chủ quyền Việt Nam đã ngay lập tức lan truyền đến gần như tất cả các mặt báo. Sự cứng rắn và quyết liệt của báo chí đã khẳng định những quan điểm bảo vệ chủ quyền và xử lý tranh chấp trên biển của Việt Nam, đồng thời cổ vũ một cách mạnh mẽ lòng yêu nước và tự cường dân tộc. Làn sóng yêu nước của nhân dân đã hậu thuẫn một cách hữu hiệu cho thế và lực của ngoại giao Việt Nam trên trường quốc tế. Bảo vệ Tổ quốc dựa vào sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc có lẽ là bài học mà Việt Nam, qua hàng nghìn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước, hiểu rõ hơn ai hết.
Báo chí, với tư cách là lực lượng tiên phong trên mặt trận thông tin, luôn có đủ các công cụ và quyền hạn cần thiết để giương cao ngọn cờ dân tộc, như họ đã từng trong suốt hai cuộc kháng chiến vừa qua.
Luật biểu tình và “hiệu ứng Hoàng Hữu Phước”
Sau những tổng kết thực tiễn quan trọng, Chính phủ và Quốc hội đã đồng thời thúc đẩy sự ra đời của Luật biểu tình trong kỳ họp Quốc hội tháng 11/2011. Mọi chuyện sẽ có thể êm đềm trôi qua và dự án Luật biểu tình sẽ được đưa vào chương trình nghị sự của Quốc hội trong nhiệm kỳ 2011-2016 một cách suôn sẻ, nếu như không có một bất ngờ đến từ tân đại biểu Quốc hội Hoàng Hữu Phước (TP.HCM).
Viện dẫn lý do dân trí chưa đủ cao và những dữ liệu không chính xác về mặt khoa học, ông Phước đã bác bỏ nỗ lực luật hóa quyền biểu tình vốn đã được Hiến pháp 1992 thừa nhận. Ngay lập tức, trên cả báo chí chính thống lẫn các mạng xã hội, “hiệu ứng Hoàng Hữu Phước” đã tạo ra một cuộc tranh luận chính trị nảy lửa và rộng lớn với rất nhiều trải nghiệm thú vị. Tiếc rằng ông Phước không làm được như bầu Kiên, vì sau bài phát biểu lạ của mình, một mình ông phải đơn độc chống chọi với chiếc cối xay nghiệt ngã của dư luận.
Đó là một kết quả bất ngờ và nhờ đó, những giá trị lý luận và thực tiễn của quyền biểu tình đã vô tình giành được sự quan tâm rất lớn của nhân dân, thay vì chìm nghỉm vào trong hàng loạt dự án luật khác. Đây có thể trở thành một tình huống truyền thông kinh điển mà các chính khách không được đào tạo bài bản về chính trị ở nước ta cần phải thuộc nằm lòng mỗi khi họ muốn thuyết phục công chúng.
Maraton truyền thông: Rùa thắng tê giác
Năm 2011 chứng kiến sự thiên lệch rất rõ rệt của báo chí dành cho hai sự kiện có tính chất và mức độ nghiêm trọng khá tương đồng, đó là chiến dịch giải cứu “cụ Rùa” và sự tuyệt chủng của loài tê giác Java ở Việt Nam.
Ấn tượng để lại cho dư luận trong chiến dịch giải cứu “cụ Rùa”, tiếc thay, không đến từ sự nhanh nhẹn hay tinh thần trách nhiệm của các quan chức mà là hàng loạt bản tin dồn dập về sự dề dà, trì trệ của những cuộc họp hay hội thảo đánh giá tình hình, tìm kiếm giải pháp; là sự rình rang trong việc triển khai giải pháp khi huy động hàng chục dân quân, cứu hộ viên tiến hành thử nghiệm đủ các giải pháp, đến khi làm thật thì người ta dùng một chiếc lưới “hàng chợ” kém chất lượng và để “cụ” trốn mất. Có lẽ do cảm thấy bế tắc trước một việc tưởng chừng rất đơn giản này, có vị doanh nhân nọ còn cao hứng đề xuất dùng trực thăng để trục vớt “cụ”. Báo chí theo sát từng bước trong suốt hành trình giải cứu kéo dài hàng tháng trời và đây có thể là tư liệu quý cho các tác giả kịch bản hài kịch ở Việt Nam, vốn là những người luôn than bí đề tài.
Rình rang và dồn dập đưa tin về “cụ” Rùa bao nhiêu, báo chí lại lạnh nhạt bấy nhiêu với cái chết của cá thể tê giác Java cuối cùng ở Việt Nam. Một viên đạn được tìm thấy ở chân cá thể này và chiếc sừng của nó đã bị cắt mất. Những thông tin đau xót từ các Quỹ bảo vệ động vật thế giới lại không hấp dẫn các phóng viên bằng những vết lở loét ở thân “cụ Rùa”. Thực sự việc gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về thảm họa mất đa dạng sinh học không quan trọng bằng việc cứu một cá thể rùa, hay ngòi bút của các phóng viên đã vô cảm trước những vấn đề nghiêm trọng có tính chất toàn cầu?
Kỹ sư Lê Văn Tạch và sự cứu rỗi niềm tin
Trong một bức tranh tổng quan nhiều màu xám, báo chí năm 2011 vẫn sáng lên những câu chuyện đẹp về sự dũng cảm và tinh thần trách nhiệm trước cộng đồng, mà vụ việc của kỹ sư Lê Văn Tạch là một trong những đề tài được quan tâm nhất. Ai đó có thể nói rằng anh rỗi hơi khi đi lo thay việc của người khác, một vài đồng nghiệp ở Toyota Việt Nam với anh có thể gièm pha anh chỉ vì việc tố cáo lỗi kỹ thuật xe hơi của anh đã đụng chạm đến “nồi cơm” của họ, nhưng không ai có thể phủ nhận anh đã bất chấp lợi ích của bản thân để lo lắng cho số phận của những người ngồi trên ít nhất 9000 chiếc ô-tô gặp lỗi.
Trong khi uy tín của Toyota Việt Nam giảm sút nghiêm trọng do những biểu hiện trù dập kỹ sư Tạch, thì báo chí và cộng đồng mạng đã không để anh bị lẻ loi trong cuộc đấu tranh này. Vẫn giữ sự khách quan và chừng mực cần thiết, báo chí đã thành công trong việc phơi bày trước dư luận những sự thật tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng mà Toyota Việt Nam đã cố tình che giấu, đồng thời bảo vệ và tôn vinh một cách xứng đáng sự can đảm của kỹ sư Tạch. Khi cả xã hội đang lâm vào một cuộc khủng hoảng niềm tin với những bản tin cướp, hiếp, giết, hôi của, nhũng nhiễu hàng ngày, báo chí đã kịp thời nắm lấy cơ hội quý giá này để động viên xã hội vững tin vào những giá trị Chân - Thiện - Mỹ.
Vì sự minh bạch, bám sát con tàu Vinashin
Tháng 12/2010, vụ Vinashin tưởng chừng đã đạt tới đỉnh điểm phức tạp khi tập đoàn đến hạn phải trả 60 triệu USD trái phiếu nhưng không có khả năng thanh toán. Tuy nhiên, nhờ được Chính phủ dùng uy tín bảo lãnh, Vinashin không bị buộc phải tuyên bố phá sản. Câu chuyện sau đó tiếp tục phức tạp cùng với việc Thủ tướng Chính phủ phê duyệt phương án tái cơ cấu Vinashin, đồng thời Bộ Chính trị quyết định không xử lý kỷ luật đối với các tập thể và cá nhân có liên quan.
Chủ trương tái cơ cấu Vinashin cũng như tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước và tái cấu trúc toàn bộ nền kinh tế nói chung đã trở thành một trong những chủ đề nóng của báo chí trong năm 2011. Và nếu nhớ lại thì chúng ta có thể thấy rằng báo chí đã bám theo hải trình Vinashin từ những năm tháng “xa xưa” của nó, khi con tàu đầu tiên được hạ thủy (tháng 4/2006).
Mặc dù không phải luôn luôn thực hiện được đầy đủ chức năng giám sát xã hội, nhưng báo chí đã là lực lượng rất tích cực theo sát phản ánh mọi quyết tâm tái cấu trúc, vì một nền quản trị trong sạch và lành mạnh hơn. Ít nhất, báo chí Việt Nam cũng đã làm được việc thu hút sự chú ý của dư luận đến sự cần thiết phải “xem xét lại” hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước – vốn dĩ nhận nhiều ưu đãi của chính phủ và chiếm một tỷ lệ lớn trong số những doanh nghiệp lớn nhất nước.
Lực lượng công an và một năm mệt nhoài với báo chí
Có lẽ không có lực lượng chức năng nào tiếp xúc với dân nhiều và thường xuyên như Công an. Mọi chuyện sẽ không có gì phải ồn ào nếu như trật tự trị an được đảm bảo và không ai phải ra đường trong nơm nớp lo âu. Đã đành rằng sau một ngày lo âu, hầu hết mọi người đều có thể an toàn chìm vào giấc ngủ, nhưng những bê bối của ngành Công an không vì thế mà ít bị chỉ trích hơn trên báo chí năm 2011.
Trong một năm qua, báo chí ghi nhận ít nhất 5 trường hợp công dân bị chết trong đồn Công an với những dấu hiệu bị hành hung bởi Công an. Trong khi đó nạn mãi lộ vẫn là hiện tượng được phản ánh nhiều nhất và một trong những người tích cực nhất trong công cuộc chống tiêu cực này là nhà báo Hoàng Khương đã bị Tuổi Trẻ đình chỉ công tác từ ngày 3/12. Bên cạnh đó, phong trào các “hiệp sĩ đường phố” tham gia bảo vệ an ninh, trật tự ở một số địa bàn và việc ngành Công an có chủ trương nhân rộng các mô hình này khiến dư luận không khỏi đặt ra những dấu hỏi lớn về năng lực và trách nhiệm của ngành, khi “san sẻ” phần nguy hiểm về cho những người đóng thuế để thuê họ.
Sẽ là không công bằng nếu chỉ phiến diện phê phán những giải pháp cải thiện giao thông của ngành Công an mà điển hình trong năm qua là giải pháp quăng lưới bắt xe vi phạm của Công an Thanh Hóa. Mặc dù tính nguy hiểm và phản cảm của giải pháp này là có thật, Công an Thanh Hóa vẫn xứng đáng được ghi nhận về những nỗ lực của họ trong việc ngăn chặn nạn đua xe trái phép. Sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau trên tinh thần thượng tôn pháp luật không những giải quyết được một cách hài hòa mối quan hệ giữa Công an và nhân dân, mà còn là điều kiện quan trọng để duy trì an ninh xã hội.
Sập mỏ đá, sập cả lòng tin
Sáng sớm ngày 1/4, một tiếng ầm vang dội làm rung chuyển mỏ đá Lèn Cờ (Nghệ An). Cả dãy đá dài hàng trăm mét đổ sập xuống, đè lên 24 công nhân đang làm việc. 18 người chết thảm, 6 người bị thương nặng, tàn phế. Nguyên nhân của vụ tai nạn được xác định là do doanh nghiệp Chín Mến đã tổ chức phá đá theo kiểu “khoét hàm ếch” từ dưới chân núi lên đỉnh để tiết kiệm chi phí, dù như vậy nguy hiểm hơn rất nhiều so với cách làm từ trên xuống. Bản thân người lao động cũng không đảm bảo an toàn cho chính mình, không đội mũ bảo hiểm (mà chẳng ai nhắc nhở). Là dân nghèo, họ chỉ cốt có cái ăn hàng ngày, còn nghĩ được gì xa hơn.
Nhưng cái đáng nói là đọc về vụ tai nạn bi thảm trên mà đối chiếu với những thông tin trong một bài báo ngắn, đăng trước đó chỉ bốn tháng, mới thấy nhiều điều đáng suy nghĩ: “Kể từ ngày thành lập (2007) đến nay, công ty (Chín Mến) luôn chú trọng việc đảm bảo an toàn trong lao động cho người và phương tiện. (…) Nhờ chú trọng khâu an toàn trong lao động nên qua ba năm khai thác, công ty chưa để xảy ra một vụ tai nạn nào đáng tiếc…” (!).
Không rõ phóng viên Nguyễn Quế Văn của báo Công an Nghệ An đã phản ánh sai sự thật về Chín Mến hay sau khi bài báo được đăng thì Chín Mến mới có bỏ rơi sự an toàn của người lao động? Dù sự thật là như thế nào đi chăng nữa, bài viết ca tụng này cũng đã góp phần bào mòn niềm tin (vốn đã và đang mòn dần) của độc giả dành cho báo chí. Khi niềm tin của độc giả không còn, nhà báo sẽ viết cho ai?
Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng, có sửa đổi, bổ sung.
Comments
Post a Comment